Fizikanın ən əsas
qanunlarından biri olan Termodinamikanın ikinci qanunu kainatda təbii
amillərin təsirinə məruz qalan bütün sistemlərin zaman keçdikcə dağılıb
məhv olduğunu söyləyir. Canlı-cansız hər şey zaman keçdikcə aşınır,
çürüyür, parçalanır, dağılır və məhv olur. Bu, geç-tez hər varlığın
qarşılaşacağı mütləq sondur və həmin qanuna əsasən, bu prosesdən qaçış
yoxdur.
Bu hər kəsin həyatı boyunca
müşahidə etdiyi haldır. Məsələn, bir avtomobili səhraya aparıb qoysanız
və bir neçə ay sonra gedib baxsanız, əlbəttə ki, onun əvvəlkindən daha
təkmil, daha yaxşı formaya düşdüyünü görməzsiniz. Əksinə, şinlərinin
partladığını, şüşələrinin qırıldığını, kapotunun paslandığını, motorunun
çürüdüyünü görəcəksiniz. Eyni proses canlı varlıqlarda daha sürətlə baş
verir.
Termodinamikanın ikinci
qanunu bu təbii prosesin fiziki düstur və hesablamalarla ifadə edilmə
formasıdır.
Bir avtomobili təbii
şəraitə tərk etsəniz, mütləq köhnələr, paslanar və çürüyər. Eynilə
şüurlu bir tənzimləmə olmadığı təqdirdə kainatda bütün sistemlər
dağılmağa başlayar. Bu, qaçılmaz təbiət qanunudur.
Bu məşhur fikiza qanunu Entropiya qanunu olaraq da adlandırılır.
Entropiya fizikada bir sistemin ehtiva etdiyi nizamsızlığın ölçüsüdür.
Bir sistemin nizamlı, mütəşəkkil və planlı formadan nizamsız, dağınıq və
plansız formaya düşməsi o sistemin entropiyasını artırır. Bir sistemdəki
nizamsızlıq nə qədər çoxdursa, o sistemin entropiyası da o qədər
yüksəkdir. Entropiya qanunu bütün kainatın müntəzəm olaraq daha nizamsız,
plansız və dağınıq formaya doğru getdiyini ortaya qoymuşdur.
Termodinamikanın ikinci
qanunu və ya digər adı ilə Entropiya qanunu nəzəri və təcrübi cəhətdən
doğruluğu qəti şəkildə sübut edilmiş qanundur. Belə ki, əsrimizin ən
böyük elm adamı olaraq qəbul edilən Albert Eynşteyn bu qanunu “bütün
elmlərin birinci qanunu” kimi tərif etmişdir:
Entropiya qanunu tarixin
bundan sonrakı ikinci dövründə dominantlıq edəcəkdir. Albert Eynşteyn bu
qanunun bütün elmlərin birinci qanunu olduğunu söyləmişdir. Ser Artur
Edinqton ondan bütün kainatın ən üstün metafizik qanunu kimi bəhs edir.
Təkamül nəzəriyyəsi isə bütün kainatı ehtiva edən bu əsas fiziki qanunu
görməməzliyə vuraraq irəli sürülmüş iddiadır. Təkamül nəzəriyyəsi bu
qanunla ziddiyyət təşkil edən mexanizm irəli sürür. Təkamül
nəzəriyyəsinə əsasən, dağınıq, nizamsız, cansız atomlar və molekullar
zaman keçdikcə öz-özlərinə təsadüflərlə birləşərək nizamlı və planlı
zülalları, DNT, RNT kimi olduqca kompleks molekulyar formaları, sonradan
daha mürəkkəb quruluşa və dizayna malik milyonlarla canlı növünü meydana
gətirmişdir. Təkamülə əsasən, hər mərhələdə daha planlı, daha nizamlı,
daha kompleks və mütəşəkkil formaya doğru gedən bu xəyali proses
Entropiya qanununun ortaya qoyduğu həqiqətlərə tamamilə ziddir. Bu
səbəbdən, təkamül kimi prosesin fərz edilən heç bir mərhələsinin baş
verməsi mümkün deyil. Təkamülçü elm adamları da bu açıq ziddiyyəti
anlayırlar. C.H.Raş belə deyir:
Təkamülün kompleks prosesi
daxilində həyat Termodinamikanın ikinci qanununda bildirilən proseslə
açıq-aşkar ziddiyyət təşkil edir.
Təkamülçü elm adamı Rocer Levin də “Science” jurnalındakı bir
məqaləsində təkamülün termodinamika müəmmasını belə ifadə edir:
Bioloqların qarşılaşdıqları
problem təkamülün Termodinamikanın ikinci qanunu ilə açıq-aşkar
ziddiyyət təşkil etməsidir. Sistemlər zaman keçdikcə daha nizamsız hala
gəlib dağılmalıdırlar.
Özü də təkamül nəzəriyyəsinin tərəfdarlarından olan Corc Stavropolos
canlıların öz-özünə meydana gəlməsinin termodinamik baxımdan
qeyri-mümkün olduğunu və fotosintez kimi kompleks canlı mexanizmlərin
mənşəyini təbiət qanunları ilə açıqlamağın mümkün olmadığını məşhur elmi
jurnal olan “American scientist”də bu ifadələrlə qəbul edir:
Normal şərtlərdə
Termodinamikanın ikinci qanununa əsasən, heç bir kompleks üzvi molekul
əsla öz-özünə əmələ gələ bilməz, əksinə, parçalanar. Əslində bir şey nə
qədər kompleksdirsə bir o qədər qeyri-sabitdir və gec-tez parçalanaraq
dağılır. Fotosintez bütün həyati proseslər və həyatın özü mürəkkəb və ya
qəsdən mürəkkəbləşdirilmiş açıqlamalara baxmayaraq, hələ də termodinamik
və ya başqa qəti elm sahəsi vasitəsilə aşkar edilməmişdir.
Göründüyü kimi, təkamül iddiası tamamilə fiziki qanunlara zidd şəkildə
irəli sürülmüş iddiadır. Termodinamikanın ikinci qanunu təkamül
nəzəriyyəsinin qarşısına elmi və məntiqi baxımdan keçilməz sədd
çıxarmışdır. Bu səddi aşacaq heç bir elmi və əsaslı açıqlama verə
bilməyən təkamülçülər isə bu problemi ancaq təxəyyüllərində aşa bilirlər.
Məsələn, Ceremi Rifkin təkamülün bu fiziki qanunu sehirli güclə aşdığına
inandığını bildirir:
Entropiya qanunu təkamülün
bu planetdəki həyat üçün mövcud olan bütün enerjini dağıdacağını deyir.
Bizim təkamül anlayışımız isə bunun tam tərsidir. Biz təkamülün sehirli
şəkildə yer üzündə daha böyük ölçü və nizam əmələ gətirdiyinə inanırıq.
Bu sözlər təkamülün elmi tezisdən çox doqmatik inanc forması olduğunu
ifadə edir.
Açıq sİstem
xətası
Bəzi təkamül tərəfdarları Termodinamikanın ikinci qanununun ancaq
“qapalı sistemlərə” aid olduğunu, “açıq sistemlərin” isə bu qanuna tabe
olmadığını müdafiə edirlər. Halbuki bu iddia bəzi təkamülçülərin
həmişəki kimi nəzəriyyələrini çıxılmaz vəziyyətə salan elmi həqiqətləri
təhrif etmə səyindən ibarətdir. Belə ki, bir çox elm adamı bu iddianın
əsassız olduğunu, termodinamika ilə ziddiyyət təşkil etdiyini açıq
şəkildə bildirir. Bunlardan biri Harvard Universitetindən olan elm adamı
Con Ross “Chemical and engineering news” jurnalındakı ifadələrində özü
də təkamülçü düşüncə tərzinə malik olmasına baxmayaraq, bu
həqiqətdənkənar iddiaların mühüm elmi xəta olduğunu belə bildirir:
Termodinamikanın ikinci
qanunu dəyişməyən qanundur. Normal halda ikinci qanuna təcrid edilmiş
sistemlər aid edilir, ancaq ikinci qanun açıq sistemlərə də eyni
dərəcədə aiddir... Buna baxmayaraq, Termodinamikanın ikinci qanununun
müvazinətsiz sistemlərə aid olmadığı fikri hakimdir. Əmin olun ki, bu
səhv əbədi davam etməyəcəkdir.
Açıq sistem kənardan enerji və maddə giriş-çıxışı olan termodinamik
sistemdir. Təkamülçülər də dünyanın açıq sistem olduğunu, günəşdən daima
gələn enerji axınına məruz qaldığını, ona görə də Entropiya qanununun
dünyaya aid olmadığını və nizamsız, sadə, cansız formalardan nizamlı,
kompleks canlıların əmələ gəldiyini irəli sürürlər.
Halbuki burada həqiqət
açıq-aşkar təhrif edilmişdir. Çünki bir sistemə kənardan enerji daxil
olması o sistemi nizamlı hala salmaq üçün kifayət deyil. Bunun üçün, xam
enerjini istifadəyə yararlı hala salacaq xüsusi mexanizmlər lazımdır.
Məsələn, bir avtomobilin benzindəki enerjini işə salması üçün motora,
ötürücü sistemlərə və onları idarə edən tənzimləyici mexanizmlərə
ehtiyac var. Belə bir enerji çevirən sistem olmasa, avtomobilin
benzindəki enerjidən istifadə etməsi mümkün olmaz.
Eyni vəziyyət canlılara da
aiddir. Canlıların enerjini günəşdən aldığı doğrudur. Lakin günəş
enerjisi ancaq canlılardakı qeyri-adi dərəcədəki kompleks enerji çevirmə
sistemləri (məsələn, bitkilərdəki fotosintez, insan və heyvanlardakı
həzm sistemləri) sayəsində kimyəvi enerjiyə çevrilir. Məsələn, mədəsi və
bağırsaqları olmayan insan ən kalorili qidaları da yesə, bu qidalardakı
enerjidən istifadə edə bilməz və ölər. Bu cür enerji çevirmə sistemləri
olmasa, heç bir canlı yaşaya bilməz. Günəş də enerjini çevirmə sistemi
olmayan canlı və ya cansız varlıq üçün yandırıcı, məhv edici və
parçalayıcı enerji mənbəyidir.
Göründüyü kimi, hər hansı
enerji çevirən mexanizmi olmayan bir sistem açıq və ya qapalı da olsa,
təkamül üçün heç bir üstünlüyü yoxdur. İbtidai dünya şərtlərində
təbiətdə bu cür kompleks və şüurlu mexanizmlərin olduğunu isə heç kim
iddia etmir. Onsuz da təkamülçülər üçün buradakı əsas problem
bitkilərdəki fotosintez mexanizmi kimi müasir texnologiya tərəfindən
belə təqlid edilə bilməyən kompleks enerji çevirmə mexanizmlərinin necə
ortaya çıxdığı sualından ibarətdir.
İbtidai dünyaya kənardan
daxil olan günəş enerjisinin də canlılardakı kompleks molekul və
formaları, mütəşəkkil bioloji sistemləri meydana gətirən təsiri yoxdur.
Habelə istilik nə qədər artsa da, amin turşuları nizamlı şəkildə
birləşmək üçün cəhd göstərirlər. Amin turşularının daha mürəkkəb
molekullar olan zülalları, zülalları da daha kompleks və planlı formalar
olan hüceyrə orqanoidlərini əmələ gətirmələri üçün təkcə enerji heç bir
işə yaramaz.
İlya Prİqoqİn
və özünü təşkİletmə xətası
Termodinamikanın ikinci qanununun təkamül prosesinə imkan vermədiyini
anlayan bəzi təkamülçü elm adamları yaxın keçmişdə Termodinamikanın
ikinci qanunu və təkamül nəzəriyyəsi arasındakı uçurumu aradan qaldırmaq,
təkamülə yol açmaq ümidi ilə müxtəlif fərziyyələr uydurmağa cəhd etdilər.
Termodinamikanı və təkamülü uzlaşdırmaq ümidi ilə ortaya atılan
iddialarla ən çox adı çəkilən şəxs belçikalı fizik İlya Priqoqindir.
Priqoqin xaos qanununa
əsaslanaraq xaosdan (qarmaqarışıqlıqdan) nizam əmələ gələcəyinə dair
bəzi fərziyyələr irəli sürmüşdür. Ancaq bütün səylərinə baxmayaraq,
termodinamikanı və təkamülü uzlaşdırmağı bacarmamışdır.
Ilya Prigogine
Elmi fəaliyyətlərində statik cəhətdən geri dönüşü olmayan prosesləri
əsas qanunlarla əlaqələndirməyə çalışmış, lakin səyləri uğursuzluqla
nəticələnmişdir. Tamamilə nəzəri olan, real həyatda tətbiq və müşahidə
edilmə imkanı olmayan bir çox riyazi hipotezdən ibarət kitabları fizika,
kimya və termodinamika sahəsində nüfuzlu şəxslər hesab edilən elm
adamları tərəfindən heç bir konkret və praktiki dəyərə malik olmadığına
görə tənqid edilmişdir.
Məsələn, termodinamika, statik mexanika və formalaşma (pattern
formation) sahələrində məşhur fiziklərdən və “Review of modern physics”
kitabının müəlliflərindən biri olan P.Hohenberqin Priqoqinin elmi
fəaliyyəti haqqındakı şərhi 1995-ci il, may tarixli “Scientific american”
jurnalında belə verilir:
Nəzəriyyəsinin açıqladığı bircə hadisəni belə tanımıram..
Viskonsin Universitetindən nəzəriyyəçi fizik Kozma Şalizi də Priqoqinin
elmi fəaliyyətlərinin heç bir konkret nəticə və ya açıqlamasının
olmadığı ilə bağlı belə deyir:
(Priqoqinin yazdığı)
“Self organization in nonequilibrium systems”(Müvazinətsiz
sistemlərdə özünü təşkiletmə) adlı kitabın beş yüz səhifəsinin içində
real faktlarla əlaqədar sadəcə dörd qrafik var və modellərinin təcrübi
nəticələrlə müqayisəsi yoxdur. Statik fizikanın başlıqları olması
xaricində, geri dönüşü olmayan qanun haqqındakı fikirlərinin heç biri
özünü təşkiletmə (self organization) ilə əlaqəsi yoxdur.
Qatı materialist olan Priqoqinin fizika sahəsində həyata keçirdiyi
fəaliyyətləri eyni zamanda təkamül nəzəriyyəsinə də dəstək olma məqsədi
daşımışdır. Çünki əvvəlki səhifələrdə gördüyümüz kimi, təkamül
nəzəriyyəsi Termodinamikanın ikinci qanunu olan Entropiya qanunu ilə
açıq-aşkar ziddiyyət təşkil edir. Entropiya qanunu məlum olduğu kimi,
hər cür nizamlı, mütəşəkkil və kompleks formanın təbii amillərə məruz
qaldıqda nizamsızlığa, dağılmağa və parçalanmağa uğradığını qəti şəkildə
ortaya qoyur.
Buna qarşı təkamül
nəzəriyyəsi nizamsız, dağınıq və şüursuz atomların və molekulların
birləşərək kompleks və mütəşəkkil sistemlərə malik canlıları meydana
gətirdiyini iddia edir.
Priqoqin isə bu cür
prosesləri mümkün edə bilmək üçün formullar icad etməyə çalışmışdır.
Ancaq bütün səyləri nəzəri fəaliyyətlərdən başqa bir şey olmamış,
uğursuzluqla nəticələnmişdir.
İrəli sürdüyü tezislərdən
ən çox tanınanları “Self organization” (özünü təşkiletmə) nəzəriyyəsi
ilə “Dissipative structures” (enerjini dağıdan formalar) nəzəriyyəsidir.
Bu nəzəriyyələrdən birincisi sadə molekulların öz aralarında birləşərək
kompleks canlı sistemləri əmələ gətirdiyini iddia edir. İkincisi isə
nizamsız, yüksək entropiyaya malik sistemlərdə nizamlı, kompleks
formaların əmələ gələ biləcəyini iddia edir. Ancaq bunların heç biri
təkamülçülər üçün yeni xəyal dünyası qurmaqdan başqa elmi və praktik
dəyər daşımır.
Priqoqinin bu
nəzəriyyələrinin heç bir mövzunu açıqlamadığı və heç bir nəticəyə
gəlmədiyi bir çox elm adamı tərəfindən ifadə edilir. Məşhur fizik Coul
Keyzer belə yazır:
Tarazlıqdan uzaq “enerji
dağıdan formaların” (dissipative structures) sabitliyi üçün irəli
sürdüyü kriteriyalar tarazlığa çox yaxın vəziyyətlər istisna olmaqla
uğursuzluğa məruz qaldı.
Nəzəri fizik Kozma Şalizi də bununla bağlı belə deyir:
(Priqoqin) özünü təşkil
etmə (self organization) məsələsində demək olar ki, hər kəsdən dəqiq və
əsaslı elmi fəaliyyət göstərməyə çalışdı. Bacarmadı...
“Self organizing systems: The emergence of order” (özünü təşkil
edən sistemlər: nizamın meydana gəlməsi) adlı jurnalın redaktoru olan
F.Yucin Yeyts eyni jurnalda məqalə yazan Deniel L.Steyn və Nobel
mükafatı almış elm adamı Filip Andersonun Priqoqinlə bağlı tənqidlərini
xülasə halında belə bildirir:
Müəlliflər (Filip Anderson
və Deniel L.Steyn) “enerji dağıdan formalar” (dissipative structures)
haqqında təkmil nəzəriyyə olmadığını (əksinə, iddiaların olmasına
baxmayaraq) və bəlkə də heç bir sabit “enerji dağıdan forma” olmadığının
tərəfdarıdırlar... Bu səbəbdən müəlliflər “enerji dağıdan formalar” və
onların qırılmış simmetriyaları haqqındakı fərziyyələrin hal-hazırda
həyatın mənşəyi və davamı haqqındakı suallara cavab verə bilməyəcəyinə
inanırlar.
Qısaca desək, Priqoqinin nəzəri fəaliyyətləri həyatın mənşəyini açıqlama
baxımından heç bir dəyər daşımır. Nobel mükafatı almış yuxarıda adı
çəkilmiş elm adamları Priqoqinin nəzəriyyələri haqqında belə şərh
verirlər:
Bu sahədəki bir çox kitab
və məqalədəki iddiaların əksinə, biz belə bir nəzəriyyənin (“dissipative
structures” nəzəriyyəsi) olmadığına və hətta Priqoqin, Heyken və
məsləkdaşlarının varlığından bəhs etdikləri bu cür formaların (enerji
dağıdan formalar) bəlkə də heç mövcud olmadıqlarına inanırıq.
Qısaca desək, öz sahələrində mütəxəssis olan elm adamları Priqoqinin
uydurduğu tezislərin heç bir reallığının və əsasının olmadığını, hətta
tezislərində bəhs etdiyi növdən olan formaların (dissipative structures)
bəlkə də əslində heç mövcud olmadığını bildirirlər.
Priqoqinin iddiaları Cin
Brikmontun “Xaosun elmi, yoxsa elmdə xaos?” adlı məqaləsində də
hərtərəfli şəkildə təhlil edilmiş və əsassızlığı sübut edilmişdir.
Priqoqin təkamülü dəstəkləyən hər hansı bir metod tapa bilməsə də, ancaq
bu cür səylər göstərməsi təkamülçülərin onu başlarının tacı etməsinə
səbəb olmuşdur. Bir çox təkamülçü Priqoqinin irəli sürdüyü “özünü
təşkiletmə” anlayışına böyük ümidlə bağlanmışdır. Priqoqinin xəyali
nəzəriyyələri və məfhumları ilə bağlı mövzunun təfərrüatını bilməyən bir
çox şəxs təkamülün termodinamik baxımdan düşdüyü çıxılmaz vəziyyətinin
həll edildiyini zənn edir.
Halbuki Priqoqin də
molekulyar səviyyədə uydurduğu nəzəriyyələrin canlı sistemlər, məsələn,
bir canlı hüceyrəsi üçün belə etibarlı olmadığını qəbul edərək belə
demişdir:
Bioloji nizam problemi
molekulyar fəaliyyətdən hüceyrənin supermolekulyar nizamına keçidi
ehtiva edir. Bu problemin həlli yoxdur.
Priqoqinin təkamüllə Entropiya qanunu və digər fiziki qanunlar
arasındakı ziddiyyəti aradan qaldırmağı hədəfləyən nəzəriyyələrinin və
təkamülçülərin bundan cəsarətlənərək uydurduqları fərziyyələrin məzmunu
bundan ibarətdir.
Nİzamlı
sİstem və mütəşəkkİl
sİstemİn
fərqİ
Buraya qədər istər Priqoqinin, istərsə də digər təkamülçülərin
iddialarına diqqət edilsə, çox mühüm xətaya yol verdikləri görüləcəkdir.
Təkamülçülər termodinamika ilə təkamülü uzlaşdırmaq məqsədilə daima
maddə və enerji giriş-çıxışı olan sistemlərdə (açıq sistemlər) müəyyən
nizam əmələ gələ biləcəyini sübut etməyə çalışırlar.
Burada iki əsas məfhumu
açıqlamaq təkamülçülərin yanıldıcı metodlarının aşkar edilməsi
baxımından vacibdir. Yanıltma iki
müxtəlif məfhumun - “nizamlı” və “mütəşəkkil” anlayışlarının qəsdən
qarışdırılmasıdır.
Bunu belə bir misalla
açıqlaya bilərik: dəniz kənarı boyu uzanan qumsalı düşünün. Güclü dalğa
sahilə çırpıldıqda bu qumsalda bəzi böyüklü-kiçikli qum təpəcikləri və
qumda dalğalanmalar əmələ gətirir.
Bu “nizamlama” prosesidir:
dəniz sahili açıq sistemdir və içəriyə doğru enerji axını (dalğa)
qumsalın əvvəlki adi görünüşünü bəsit formalara çevirə bilər.
Termodinamik mənada burada əvvəlkinə görə bir nizam əmələ gəlmişdir.
Lakin bunu qeyd etmək lazımdır ki, eyni dalğalar dəniz sahilində qumdan
bir qala tikə bilməzlər. Əgər qumdan tikilmiş qala görsək, bunu kiminsə
tikdiyindən əmin ola bilərik. Çünki qala “mütəşəkkil”sistemdir. Yəni
müəyyən dizayna və məlumata (informasiyaya) malikdir. Şüurlu bir şəxs
tərəfindən planlı şəkildə, hər hissəsi düşünülərək tikilmişdir.
Qala ilə qum təpələri
arasındakı fərq birincisinin mütəşəkkil kompleksliyə, ikincisinin isə
ancaq bəsit təkrarlardan ibarət nizama malik olmasıdır. Təkrarlardan
ibarət nizam bir makinanın klaviaturasındakı “a” hərfinin üzərinə bir
cisim düşdüyü üçün (yəni içəri girən enerji axını ilə) yüzlərlə “aaaaaaaa...”
yazması kimidir. Təbii ki, “a”ların bu şəkildə təkrarlı nizam içində
olması nə bir məlumat, nə də hər hansı komplekslik təşkil edir. Məlumat
ehtiva edən kompleks hərf ardıcıllığı (yəni mənası olan bir cümlə, abzas
və ya kitab) yazmaq üçün mütləq ağıla ehtiyac var.
Eyni şey küləyin tozlu
otağa girməsinə də aiddir. Külək otağa girdikdə daha əvvəl yerdə
nizamsız şəkildə yayılmış toz təbəqəsi otağın kənarına toplana bilər. Bu
yenə termodinamik mənada əvvəlkinə görə daha nizamlı formadır, lakin toz
zərrəcikləri əsla küləyin enerjisi ilə “öz-özlərini təşkil edərək”
otağın tavanında insan rəsmi əmələ gətirə bilməzlər.
Nəticədə təbii amillərlə
əsla kompleks və mütəşəkkil sistemlər meydana gələ bilməz. Ancaq bəzən
yuxarıdakı nümunələrə bənzər şəkildə sadə nizamlı formalar əmələ gələ
bilər. Bu nizamlı formalar da müəyyən həddi aşmazlar.
Təkamülçülər bu cür təbii
proseslərlə öz-özünə meydana çıxan nizamlanma (self ordering)
hadisələrini təkamülün çox mühüm dəlili kimi təqdim edir və onları
“özünü təşkil etmə” (self organization) nümunəsi kimi göstərirlər. Bu
anlayış qarışıqlığı nəticəsində də canlı sistemlərin təbii hadisələr və
kimyəvi reaksiyalar nəticəsində öz-özünə meydana gələ biləcəyini irəli
sürürlər. Əvvəlki bölmədə təhlil etdiyimiz Priqoqin və tərəfdarlarının
metod və fəaliyyətləri də bu yanıldıcı məntiqə əsaslanır.
Halbuki yuxarıda da
bildirdiyimiz kimi, mütəşəkkil sistemlərlə nizamlı sistemlər
bir-birindən tamamilə fərqli formalardır. Nizamlı sistemlər sadə
ardıcıllıqlar, təkrarlar şəklində formalardır, mütəşəkkil sistemlər isə
olduqca kompleks funksiyalar ehtiva edirlər. Mütəşəkkil sistemlərin
əmələ gəlməsi üçün mütləq şüur, məlumat və dizayna ehtiyac var. Aradakı
bu mühüm fərqi təkamülçü elm adamlarından Cefri Uiken belə tərif edir:
“Mütəşəkkil” sistemləri
“nizamlı” sistemlərdən dəqiq ayırd etmək lazımdır. İki sistemdən heç
biri “təsadüfi” deyil, amma nizamlı sistemlər sadə qəliblərdən ibarət
olduqları üçün heç bir kompleksliyə malik deyil, mütəşəkkil sistemlərin
isə hər hissəsi məlumat ehtiva edən xarici mənbədən gələn bir plana
əsasən birləşirlər... Təşkil olunma buna görə funksional komplekslikdir
və məlumat ehtiva edir.
İlya Priqoqin də qəsdən bu anlayış qarışıqlığından istifadə etmiş və
içəriyə doğru enerji axını əsnasında öz-özünə nizamlanan molekulların
nümunələrini “öz-özünə təşkil olunma” kimi təqdim etmişdir. Amerikalı
elm adamları Çarlz B.Takston, Uolter L.Bredli və Rocer L.Olsen “The
mystery of life’s origin” (Həyatın mənşəyinin sirri) adlı kitablarında
bu vəziyyəti aşağıdakı kimi açıqlayırlar:
Hər cür vəziyyətdə mayenin
içindəki molekulların təsadüfi hərəkətlərinin yerini dərhal olduqca
nizamlı davranış əvəz edir. Priqoqin, Eycen və digərləri buna bənzər
“öz-özünə təşkil olunmanın” üzvi kimyanın əsası ola biləcəyini irəli
sürür və bunun da canlı sistemlər üçün lazım olan həddindən artıq
kompleks molekulları açıqlama potensialına malik olduğunu iddia edirlər.
Lakin bu paralelliklərin həyatın mənşəyi sualı ilə əlaqəsi yoxdur. Bunun
əsas səbəbi onların nizam və kompleksliyi ayırd etməyi bacarmamalarıdır.
Eyni elm adamları bəzi təkamülçülərin irəli sürdüyü “suyun buza
çevrilməsi bioloji nizamlılığın öz-özünə əmələ gəldiyinə nümunədir” kimi
məntiqin dayazlığını və ziddiyyətini belə açıqlayırlar:
Suyun kristallaşaraq buza
çevrilməsi ilə bəsit monomerin milyonlarla il ərzində polimer şəklində
birləşərək DNT və zülal kimi kompleks molekullara çevrilməsi arasındakı
bənzətmə tez-tez müzakirə olunur. Hər iki halda bənzətmə yanlışdır...
Temperatur azaldılaraq termal təsir kifayət qədər kiçildikdə atomları
bir-birinə bağlayan güclər su molekullarını nizamlı kristallaşmış
formaya salırlar. Amin turşusu kimi üzvi monomerlər isə hər hansı bir
temperaturda nəinki nizamlı formaya düşürlər, heç birləşmirlər.
Bütün karyerasını termodinamikanı təkamül nəzəriyyəsi ilə
əlaqələndirməyə həsr etmiş Priqoqin belə suyun kristallaşması ilə
kompleks bioloji formaların əmələ gəlməsi arasında bənzərlik olmadığını
qəbul etmişdir:
Burada qeyd etmək lazımdır
ki, təcrid olunmamış (açıq) sistemdə çox aşağı temperaturda nizamlı və
aşağı entropiyalı formaların əmələ gəlmə ehtimalı var. Bu nizamlama
prinsipi kristallar kimi nizamlı formaların əmələ gəlməsində və maddənin
xassələrinin dəyişməsində etibarlıdır. Təəssüf ki, bu prinsip bioloji
formaların əmələ gəlməsini açıqlaya bilməz.
Qısaca desək, heç bir fiziki və ya kimyəvi təsir canlıların mənşəyini
açıqlaya bilmir, “maddənin özünü təşkil etməsi” anlayışı xəyaldan ibarət
olaraq qalır.
Özünü təşkİletmə:
Materİalist doqma
Təkamülçülərin “özünü təşkiletmə” məfhumu ilə müdafiə etdikləri iddia
cansız maddənin öz-özünü nizamlayıb, təşkil edib kompleks canlı varlıq
meydana gətirəcəyinə əsaslanan inancdır. Bu, tamamilə elmə zidd inancdır.
Çünki bütün müşahidə və təcrübələr maddənin belə bir qabiliyyətinin
olmadığını göstərir. Məşhur ingilis astronom və riyaziyyatçı prof. Fred
Hoyl maddənin öz-özünə həyatı əmələ gətirə bilməyəcəyini belə bir nümunə
ilə izah edir:
Əgər həqiqətən maddənin
içində onu həyata təşviq edən daxili prinsip olsaydı, bunu
laboratoriyada asanlıqla göstərməliydi. Məsələn, bir tədqiqatçı ibtidai
şorbanı təmsil edən üzmə hovuzundan təcrübə üçün istifadə edə bilərdi.
Belə bir hovuzu istədiyiniz hər cür cansız kimyəvi maddə ilə doldurun.
Ona istədiyiniz hər cür qazı pompalayın və ya üzərinə hər cür
radiasiyanı verin. Bu təcrübəni bir il boyu davam etdirin və (həyat üçün
lazımlı olan) 2000 fermentdən neçəsinin sintezləndiyini yoxlayın. Mən
sizə cavabı indidən verim və bu təcrübəyə vaxtınızı sərf etməyin: əsla
heç bir şey tapa bilməzsiniz, bəlkə bir neçə amin turşusu və digər bəsit
kimyəvi maddələr əmələ gələr.
Təkamülçü bioloq Endru Skott isə eyni həqiqəti belə qəbul edir:
Bir az maddə götürün,
qarışdırın, isidin və gözləyin. Bu, həyatın mənşəyinin müasir
versiyasıdır. Yerin cazibə qüvvəsi, elektromaqnetizm, zəif və güclü nüvə
qüvvələri kimi “əsas” güclər işin ardını həll edəcəkdir... Bəs, bu
hekayənin nə qədəri tutarlı dəlillərə əsaslanır və nə qədəri ümid
üzərində qurulmuş fərziyyələrdir? Əslində ilk kimyəvi maddələrdən canlı
hüceyrələrə qədər gedən mərhələlərin bütün mexanizmləri ya mübahisə
mövzusudur, ya da tamamilə qaranlıq içindədir.
Bəs, təkamülçülər nə üçün hələ də “maddənin özünü təşkil etməsi” kimi
qeyri-elmi ssenarilərə inanırlar? Nə üçün canlı sistemlərdə açıq-aşkar
görünən şüuru və yaradılışı inkar etmək üçün bu qədər israr edirlər?
Bu sualların cavabı təkamül
nəzəriyyəsinin əsl təməli olan materialist fəlsəfədə gizlənmişdir.
Materialist fəlsəfə ancaq maddənin varlığını qəbul edir, bu təqdirdə
canlılara da ancaq maddəyə əsaslanan açıqlama gətirməlidir. Nə qədər
elmə zidd olsa da, təkamül nəzəriyyəsi buna görə irəli sürülmüşdür və
sırf bunun üçün müdafiə edilir. Nyu York Universitetində kimya
professoru və DNT mütəxəssisi olan Robert Şapiro təkamülçülərin
“maddənin öz-özünü təşkil etməsi” ilə bağlı inanclarını və bunun kökündə
duran materialist doqmanı belə açıqlayır:
Bizi bəsit kimyəvi
maddələrin mövcud olduğu qarışıqdan ilk aktiv replikatora (DNT və ya
RNT-yə) daşıyan təkamül xarakterli prinsipə ehtiyacımız var. Bu prinsip
“kimyəvi təkamül” və ya “maddənin özünü təşkil etməsi” (self
organization) adlandırılır. Amma əsla hərtərəfli şəkildə tərif edilməmiş
və ya varlığı sübut edilməmişdir. Belə bir prinsipin varlığına dialektik
materializmə bağlılıq xatirinə inanırlar.
Əvvəldən bəri təhlil etdiyimiz həqiqətlər isə termodinamika sahəsində də
təkamülün qeyri-mümkünlüyünü və praktiki elmə qarşı dirçəldilməyə
çalışılan doqma olduğunu açıq şəkildə ortaya qoyur.
YUXARI |