|
Daha əvvəlki fəsildə fosil
qeydlərinin darvinist nəzəriyyənin fərziyyələrini açıq şəkildə təkzib
etdiyini birlikdə nəzərdən keçirdik. Gördüyümüz kimi, fərqli canlı
qrupları fosil qeydlərində ani surətdə ortaya çıxmış və milyon illər
boyu heç bir dəyişiklik keçirmədən “sabit” qalmışdırlar.
Paleontologiyanın ortaya qoyduğu bu böyük kəşf canlı növlərinin heç bir
təkamül prosesi keçirmədən mövcud olduqlarını göstərir.
Bu həqiqət uzun illər boyu paleontoloqlar tərəfindən gözardı edilmiş və
xəyali ara keçid formaların bir gün tapılacağı ümid edilmişdir. Keçən
əsrin 70-ci illərində bəzi paleontoloqlar bunun yersiz ümid olduğunu və
fosil qeydlərindəki boşluqların “reallıq” hesab edilməsini qəbul etdi.
Ancaq sözügedən paleontoloqlar təkamül nəzəriyyəsindən əl çəkməyi
qəbuledilməz düşüncə hesab etdikləri üçün bu həqiqətə təkamül
nəzəriyyəsi çərçivəsində açıqlama axtarmağa çalışdılar.
Neodarvinizmdən bir az fərqli təkamül modeli olan “sıçrayışlı təkamül”
anlayışı belə meydana gəldi. (Orijinal adı “punctuated equilibrium”,
yəni “fasiləli müvazinət” olan bu nəzəriyyəni praktik cəhətdən aydın
olması üçün “sıçrayışlı təkamül” şəklində ifadə edirik).
Bu model 1970-ci illərin əvvəlində Harvard Universitetinin
paleontoloqları Stefen Cey Quld və Nayls Eldric tərəfindən coşğu ilə
müdafiə edilməyə başladı. Hər ikisi də fosil qeydlərinin üzə çıxardığı
nəticəni iki əsas anlayışla xülasə edirdi:
1. Stasis (ətalət)
2. Ani surətdə üzə çıxma.
Gould ve Eldredge, bu iki olguyu evrim teorisi içinde açıklayabilmek
için, canlı türlerinin Darwin'in öngördüğü gibi kademeli küçük
değişikliklerle değil, ani ve büyük değişikliklerle oluştuğunu öne
sürdüler.
Quld və Eldric bu iki faktı təkamül nəzəriyyəsi çərçivəsində açıqlaya
bilmək üçün canlı növlərinin Darvinin irəli sürdüyü kimi, mərhələli
kiçik dəyişikliklərlə deyil, ani və böyük dəyişikliklərlə əmələ
gəldiyini irəli sürdülər.
Əslində, bu nəzəriyyə
1930-cu illərdə avropalı paleontoloq Otto Şindevulf tərəfindən irəli
sürülmüş “Gözlənilən bədheybət” (Hopeful monster) nəzəriyyəsinin şəkli
dəyişdirilmiş formasıydı. Şindevulf canlıların neodarvinizmin irəli
sürdüyü kimi, zaman ərzində kiçik mutasiyalar nəticəsində deyil, ani və
böyük mutasiyalarla təkamül keçirdiklərini irəli sürmüşdü. Şindevulf
nəzəriyyəsinə nümunə verərkən tarixdəki ilk quşun “qross mutasiya” ilə,
yəni genetik quruluşunda təsadüfən meydana gələn böyük dəyişikliklə
sürünən yumurtasından çıxdığını iddia etmişdi.
Həmin nəzəriyyəyə əsasən, bəzi quruda yaşayan canlılar keçirdikləri ani
və böyük dəyişikliklə birdən-birə nəhəng balinalara çevrilə bilərlər.
Şindevulfun bu fantastik nəzəriyyəsi 1940-cı ildə də Berkeley
Universitetindən genetik Riçard Qoldşmidt tərəfindən mənimsənildi və
müdafiə edildi. Amma nəzəriyyə o qədər əsassız idi ki, qısa zamanda tərk
edildi.
Quld və Eldrici bu
nəzəriyyəyə yenidən qayıtmağa məcbur edən amil isə əvvəlcədən
bildirdiyimiz kimi, fosil qeydlərinin heç bir “ara keçid forma”
olmadığını göstərməsi idi. Bu qeydlərdəki “stasis” və “ani surətdə üzə
çıxma” faktı o qədər konkret idi ki, bu iki tərif vəziyyəti açıqlamaq
üçün “gözlənilən bədheybətlərə” yenidən əl atmaq məcburiyyətində
qaldılar. Quldun “Gözlənilən bədheybətlərin qayıdışı” (Return of the
hopeful monsters) adlı məşhur məqaləsi bu labüd geri dönüşün ifadəsi
idi.
Əlbəttə, Quld və Eldric Şindevulfun fantastik nəzəriyyəsini eynilə
təkrarlamadılar. Nəzəriyyəyə “elmi” don geydirmək üçün sözügedən “ani
təkamül sıçrayışlarına” bir cür mexanizm uydurmağa çalışdılar. (nəzəriyyə
üçün seçdikləri “fasiləli müvazinət” kimi qəribə termin elmi don
geydirmək cəhdi idi). Quld və Eldricin nəzəriyyəsi sonrakı illərdə digər
bəzi paleontoloqlar tərəfindən də mənimsənildi və hərtərəfli işlənildi.
Halbuki sıçrayışlı təkamül nəzəriyyəsi ən az neodarvinist nəzəriyyə
qədər böyük ziddiyyət və əsassızlıqla dolu idi.
Sıçrayışın “mexanİzmİ”
Sıçrayışlı təkamül nəzəriyyəsi canlı populyasiyalarının çox uzun müddət
boyu dəyişmədiyini, bir növ “tarazlıq” (equilibrium) vəziyyətində
qaldıqlarını qəbul edir. Bu iddiaya əsasən, təkamül xarakterli
dəyişikliklər çox qısa zaman intervallarında və çox dar populyasiyalar
daxilində baş verir (tarazlıqda durğunluq, yəni “punctuation” baş verir).
Populyasiya çox dar olduğu üçün böyük mutasiyalar çox qısa müddət
ərzində təbii seçmə yolu ilə seçilir və beləliklə, yeni növ əmələ gəlir.
Sıçrayışlı təkamül
modelinin iki məşhur müdafiəçisi; Stefen Jay Quld və Niles Eldric.
Bu nəzəriyyəyə əsasən, məsələn, bir sürünən növü milyon illər boyu heç
bir dəyişikliyə uğramadan yaşayır. Ancaq bu sürünən növünün içindən bir
şəkildə ayrılan az saydakı bir qrup sürünən səbəbi açıqlana bilməyən bir
sıra mutasiyaya məruz qalır. Bu mutasiyaların üstünlük gətirənləri bu
kiçik qrup daxilində sürətlə seçilir. Qrup sürətlə təkamül keçirir və
qısa müddətdə başqa bir sürünən növünə, hətta bəlkə məməlilərə çevrilir.
Bütün bu proses çox sürətli olduğu və kiçik populyasiyada baş verdiyi
üçün. çox az fosil izi qalır, bəlkə də heç qalmır.
Diqqət edilsə, əslində, bu
nəzəriyyə “fosil izi buraxmayacaq qədər sürətli bir təkamül prosesi
necə təsəvvür edilə bilər?” sualına cavab vermək üçün ortaya
atılmışdır. Bu cavabı uydurarkən iki əsas fərziyyə qəbul edilir:
1. “Makromutasiyaların”, yəni canlıların genetik məlumatında böyük
dəyişikliklər əmələ gətirən böyük mutasiyaların canlılara üstün
xüsusiyyətlər qazandırdıqları və yeni genetik məlumat əlavə etdikləri
fərziyyəsi.
2.Sayca az olan heyvan populyasiyalarının genetik cəhətdən daha üstün
xüsusiyyətlərə malik olduqları fərziyyəsi.
Lakin hər iki fərziyyə də elmi kəşflərlə açıq şəkildə ziddiyyət təşkil
edir.
Makromutasİyalar
xətası
Sıçrayışlı təkamül nəzəriyyəsi, bir az əvvəl də bildirdiyimiz kimi, yeni
növ əmələ gəlməsinə səbəb olan mutasiyaların çox böyük ölçülərdə baş
verdiyini və ya bəzi fərdlərin üst-üstə çox mutasiyaya məruz qaldığını
fərz edir. Lakin bu fərziyyə genetika elminin bütün müşahidə faktlarına
ziddir.
Əsrin məşhur genetiklərindən R.A.Fişerin təcrübə və müşahidələrə
əsaslanaraq ortaya qoyduğu bir qanun bu fərziyyəni açıq şəkildə təkzib
edir. Fişer “Təbii seçmənın genetik nəzəriyyəsi” (The genetical theory
of natural selection) adlı kitabında “mutasiyanın bir canlı
populyasiyasında daimi olmasının mutasiyanın fenotip üzərindəki təsiri
ilə tərs mütənasib” olduğunu bildirir.
Başqa sözlə, bir mutasiya nə qədər böyük olsa da, populyasiyada daimi
olma ehtimalı da bir o qədər azalır.
Bunun səbəbini görmək çətin deyil. Əvvəlki fəsillərdə nəzərdən
keçirdiyimiz kimi, mutasiyalar canlıların genetik məlumatında təsadüfi
dəyişikliklər əmələ gətirirlər və heç vaxt canlının genetik məlumatını
inkişaf etdirən təsirləri yoxdur. Əksinə, mutasiya keçirən fərdlər ciddi
xəstəlik və şikəstliyə məruz qalırlar. Ona görə də mutasiya bir fərdə nə
qədər çox təsir edirsə, yaşama ehtimalı da bir o qədər az olur.
Darvinizmin israrlı
müdafiəçilərindən Ernst Mayr bu mövzuda belə deyir: Mutasiyalar
nəticəsində genetik əcaib canlıların əmələ gəlməsi həqiqətən də müşahidə
edilən faktdır, lakin bunlar o qədər qəribə canlılardır ki, ancaq
“gözlənilməyən əcaib canlılar” kimi tərif edilə bilər. Tarazlıqları
o qədər pozulmuşdur ki, tarazlayıcı seçmə mexanizmi yolu ilə seçilməkdən
xilas olmaq üçün heç bir imkanları yoxdur... Əslində bir mutasiya
fenotipə nə qədər çox təsir edərsə, onun (təbii mühitə olan) uyğunluğunu
o qədər azaldır. Bu cür radikal mutasiyanın fərqli uyğunlaşma təmin
edəcək yeni bir fenotip əmələ gətirəcəyinə inanmaq bir möcüzəyə inanmaq
deməkdir... Bu “gözlənilməyən əcaib canlıya” cütləşəcəyi uyğun cüt
tapmaq və bunların populyasiyanın normal fərdlərindən törəyici şəkildə
təcrid edilmələri də, məncə, əsla həll edilməyəcək çətinliklərdir.
Mutasiyaların təkamül xarakterli inkişafa səbəb olmadığı aydındır və bu
həqiqət həm neodarvinizmi, həm də sıçrayışlı təkamül nəzəriyyəsini
çıxılmaz vəziyyətə salır. Mutasiya zərərverici mexanizm olduğuna görə,
sıçrayışlı təkamül tərəfdarlarının bəhs etdikləri makromutasiyalar
canlılara “makro” səviyyədə zərər verərlər. Bəzi təkamülçülər DNT-dəki
“tənzimləyici genlərə” (regulatory genes) təsir edən mutasiyalara
ümid bağlayırlar. Amma digər mutasiyalara aid olan zərərverici
xüsusiyyət bu mutasiyalar üçün də etibarlıdır. Problem mutasiyanın
təsadüfi dəyişiklik olmasındadır, genetik məlumat kimi kompleks
quruluşda baş verən hər hansı təsadüfi dəyişiklik zərərli nəticələr
verir.
Genetik Leyn Lester və
populyasiya genetiki Reymond Bohlin “Bioloji dəyişiklikdə təbii
məhdudiyyətlər” (The natural limits to biological change) adlı
kitablarında sözügedən mutasiya problemini belə izah edirlər:
Nəhayət, bu nəticəyə
gəlirik ki, hər hansı bir təkamül modelində hər cür genetik variasiyanın
mütləq mənşəyi mutasiyadır. Bəziləri kiçik mutasiyaların nəticələrindən
narahat olurlar və təkamül yeniliklərinin mənşəyini açıqlamaq üçün
makromutasiyalara müraciət edirlər. Qoldsmitin gözlənilən əcaib
canlıları həqiqətən də geri qayıtmışdır. Ancaq makromutasiyaların
təsir etdiyi populyasiyalar, əslində, həyat uğrunda mübarizədə məğlub
olan populyasiyalar olur. Makromutasiyaların kompleksliyin artırılmasını
təminedici xüsusiyyətindən (genetik məlumatı dəyişdirmək baxımından)
əsər-əlamət yoxdur. Əgər quruluşa təsir edən gen mutasiyaları (kiçik
mutasiyalar) lazımi dəyişiklikləri əmələ gətirmək üçün kafi deyillərsə,
tənzimləyici genlərə təsir edən mutasiyalar daha əlverişsiz olacaqdır,
çünki adaptasiya (uyğunlaşma) təmin etməyən və hətta məhvedici təsirlər
əmələ gətirəcəkdir... Bir cəhət olduqca aydındır: mutasiyaların (istər
böyük, istərsə də kiçik olsunlar) hədsiz dərəcədə bioloji dəyişiklik
əmələ gətirməsi tezisi bir faktdan çox inanc kimi qalmaqda davam edir.
Müşahidə və təcrübələr mutasiyaların genetik məlumatı
təkmilləşdirmədiyini və canlıları məhv etdiyini göstərir, lakin
sıçrayışlı təkamül tərəfdarlarının mutasiyalardan neodarvinistlərdən
belə daha böyük “uğurlar” gözləmələri açıq-aşkar əsassızlıqdır.
Dar populyasİyalar
xətası
Sıçrayışlı təkamül tərəfdarlarının vurğuladıqları ikinci anlayış “dar
populyasiyalar” anlayışıdır. Bununla yeni növ əmələ gəlməsinin sayca
olduqca az olan heyvan və ya bitkidən ibarət icmalarda baş verdiyini
ifadə edirlər. Bu iddiaya əsasən, çox sayda heyvandan ibarət olan
populyasiyalarda təkamül xarakterli inkişaf baş vermir və “stasis” (sabitlik)
vəziyyyətini qoruyurlar. Ancaq bu populyasiyalardan bəzən kiçik qruplar
ayrılır və bu “təcrid edilmiş” qruplardakı canlılar sadəcə öz aralarında
cütləşirlər. (bunun çox vaxt çoğrafi şərtlərdən irəli gəldiyi fərz
edilir). Öz aralarında cütləşən bu kiçik qruplarda makromutasiyalar
təsirli olur və çox sürətlə “növlərə ayrılma” baş verir.
Görəsən, sıçrayışlı təkamül tərərdarları nə üçün dar populyasiyalar
anlayışını bu qədər vurğulayırlar? Sualın cavabı açıqdır: məqsədləri
fosil qeydlərindəki ara keçid forma yoxluğuna “açıqlama” gətirməyə
çalışır. “Təkamül xarakterli dəyişikliklər çox dar populyasiyalarda və
çox sürətlə inkişaf etdi və ona görə də kifayət qədər fosil izi qalmadı”
şəklindəki izahlarını bu səbəbdən israrla vurğulayırlar.
Lakin əslində, son illərdə
aparılan elmi təcrübə və müşahidələr dar populyasiyaların genetik
cəhətdən təkamül nəzəriyyəsinin lehinə deyil, əleyhinə olduğunu
ortaya qoymuşdur. Dar populyasiyalar yeni növ əmələ gətirmək bir tərəfə
qalsın, əksinə, ciddi genetik pozuntular üzə çıxarırlar. Bunun səbəbi
dar populyasiyalarda fərdlərin daima dar genetik hovuz çərçivəsində
cütləşmələridir. Buna görə, normal halda “heteroziqot” olan fərdlər
getdikcə “homoziqota” çevrilirlər. Bunun nəticəsində də normal halda
resessiv olan pozulmuş genlər dominant genə çevrilir və beləliklə,
populyasiyada getdikcə daha çox genetik pozuntu və xəstəlik üzə çıxır.
Bu mövzunu tədqiq etmək üçün toyuqlar üzərində 35 il davam edən müşahidə
aparılmışdır. Müşahidələrdə dar populyasiyada saxlanılan toyuqların
getdikcə genetik cəhətdən zəiflədiyi müəyyən edilmişdir. Toyuqların
yumurtlaması 100%-dən 80%-ə, çoxalma faizi də 93%-dən 74%-ə düşmüşdür.
Ancaq insanların şüurlu müdaxiləsiylə, yəni başqa bölgələrdən gətirilən
toyuqların populyasiyaya qarışdırılması ilə bu genetik zəifləmə prosesi
dayanmış və toyuqlar normal hala düşməyə başlamışlar.
Bu və buna bənzər kəşflər sıçrayışlı təkamül tərəfdarlarının
sığındıqları “dar populyasiyalar təkamül xarakterli inkişafın mənbəyidir”
şəklindəki iddianın elmi əsasının olmadığını açıq şəkildə göstərir.
Nətİcə
Elmi kəşflər sıçrayışlı təkamül nəzəriyyəçilərinin iddialarını
dəstəkləmir. Canlıların dar populyasiyalarda və makromutasiyalarla
sürətlə təkamül keçirdiklərini irəli sürən bu iddia əslində ən az
neodarvinizmin ortaya qoyduğu təkamül modeli qədər əsassızdır.
Riçard Daukuns ;
gənc nəsillərə Darvinizmin təbliğatını aparmaqla məşğul.
Bəs, bu nəzəriyyənin son illərdə məşhurlaşmasının səbəbi nədir: bu sualı
təkamülçülərin mübahisələrinə baxdıqda cavablamaq olar. Sıçrayışlı
təkamül modelini müdafiə edənlərin demək olar ki, hamısı paleontoloqdur.
Stefen C.Quld, Nayls Eldric, Stiven M.Stenli kimi paleontoloqların
rəhbərlik etdiyi bu qrup fosil qeydlərinin darvinist nəzəriyyəni təkzib
etdiyini açıq şəkildə görür. Ancaq nəyin bahasına olsa da, bir yolla
təkamülə inanmaq üçün özlərini şərtləndirmişdirlər. Elə buna görə, fosil
qeydlərini qismən də olsa açıqlaya bilmək üçün yeganə həll yolu kimi
sıçrayışlı təkamül modelinə əl atırlar.
Digər tərəfdən genetiklər,
zooloqlar və ya anatomistlər təbiətdə bu cür “sıçrayışlar” əmələ gətirən
bir mexanizm olmadığını görür və bu səbəbdən də israrla darvinist
mərhələli təkamül modelini müdafiə edirlər. Oksford Universitetindən
zooloq Riçard Dokinz sıçrayışlı təkamül modelini müdafiə edənləri bərk
tənqid edir və onları “təkamül nəzəriyyəsinin inandırıcılığını aradan
qaldırmaqda” təqsirləndirir.
İki tərəf arasındakı bu karlar dialoqunun üzə çıxardığı əsl nəticə isə
təkamül nəzəriyyəsinin düşdüyü elmi böhrandır. Ortada heç bir təcrübə,
müşahidə və ya paleontoloji tapıntı ilə uyğun gəlməyən xəyali “təkamül”
əfsanəsi var. Hər təkamülçü nəzəriyyəçi bu əfsanəyə mütəxəssis olduğu
sahəyə əsasən dəlil tapmağa çalışır, ancaq bu, digər elm sahəsinin
kəşflərinə zidd olur. Bu qarışıqlıq bəzən “elm bu cür akademik
mübahisələrlə inkişaf edir” kimi səthi şərhlərlə üstündən keçməyə
çalışırlar.
Lakin problem ondadır ki,
bu mübahisələr doğru elmi nəzəriyyəni təkmilləşdirmək üçün yeridilən
fikirlər deyil, səhv nəzəriyyəni inadla müdafiə etmək üçün uydurulan
doqmatik fərziyyələrdən ibarətdir.
Sıçrayışlı təkamül
nəzəriyyəçilərinin elmə istəmədən də olsa verdikləri töhfə isə fosil
qeydlərinin əslində heç cür təkamül ilə uyğun gəlmədiyini açıq şəkildə
üzə çıxarmalarıdır.
Təkamül nəzəriyyəsinin
dünyadakı ən qabaqcıl tənqidçilərindən biri olan Filip Conson sıçrayışlı
təkamülün ən əsas nəzəriyyəçisi olan Stefen Cey Quldu “darvinizmin
Qorbaçovu” adlandırır.
Qorbaçov Sovet İttifaqının kommunist dövlət sistemində çatışmazlıqlar
olduğunu düşünərək sistemdə “islahatlar” etməyə çalışmışdır. Lakin
çatışmazlıq hesab etdiyi problemlər əslində sistemin öz təbiətindən
irəli gəldiyi üçün kommunizmi öz əllərilə məhv etmişlər. Darvinizmi və
digər təkamül modellərini də eyni son gözləyir.
YUXARI |
